นาค..จากอุรังคธาตุสู่บั้งไฟพญานาค

ผู้คนที่ตั้งถิ่นฐานบริเวณแถบลุ่มน้ำโขง คติเรื่อง "นาค" ไม่ได้เป็นเพียงเรื่องเล่าซึ่งกล่าวว่าเป็นผู้จุดบั้งไฟในวันออกพรรษาเท่านั้น ทว่านาคยังสัมพันธ์กับวิถีชีวิต ความเป็นอยู่และจิตวิญญาณของผู้คนแถบนี้อย่างแนบแน่น ความเชื่อดังกล่าวส่งผ่านมาสู่พิธีกรรมร้อยรัดวิถีการดำรงชีวิตของกลุ่มชนลุ่มน้ำโขงตั้งแต่ก่อนสมัยพุทธกาล ผ่านกาลเวลาอันยาวนาน จนกลายเป็นประวัติศาสตร์ชุมชนแห่งอุษาคเนย์

เรื่องราวเกี่ยวกับความสัมพันธ์ระหว่างชุมชนกับพญานาคปรากฎอยู่ในหลักฐานโบราณหลายแห่ง เรื่องแรกอยู่ในปรัมปราคติเรื่อง "อุรังคธาตุ" หรือ "อุรังคธาตุนิทาน" กล่าวถึงการสร้างพระธาตุพนม พระบรมธาตุศักดิ์สิทธิ์ของผู้คนในแถบลุ่มน้ำโขง เรื่องต่อมาคือ "ปกรณัม" เล่าถึงการก่อกำเนิดอาณาจักรต่าง ๆ บริเวณลุ่มน้ำโขงแถบจังหวัดหนองคาร อุดรธานี สกลนคร และ นครพนม ในปัจจุบันเรื่องเล่าอีกส่วนหนึ่งกล่าวถึงการกำเนิดและล่มสลายของเมืองแถบลำน้ำโขง เช่น เวียงจันทร์ หนองหานหลวง(สกลนคร) หนองหานน้อย(อยู่ในอำเภอกุมภวาปี จังหวัดอุดรธานี) และลำน้ำสายต่าง ๆ เช่น แม่น้ำโขง ซึ่งเชื่อว่าเกิดจากฝีมือของพญานาคราช

ตำนานดังกล่าวเป็นการสอดแทรกประเด็นความเชื่อท้องถิ่นเข้ากับความรุ่งเรื่องของพุทธศาสนาที่แผ่ขยายสู่ชุมชนลุ่มน้ำโขง คติเรื่องนาคในช่วงระยะวเลาดังกล่าวเป็นส่วนหนึ่งที่สัมพันธ์กับการขยายตัวของพระพุทธศาสนาจากอาณาจักรล้านช้าง ซึ่งนำเอาคติความเชื่อเรื่องนาคในการเป็นผู้อุปถัมภ์ค้ำชูพระพุทธศาสนามาใช้ให้สอดรับกับความเชื่อเดิมที่นาคเป็นสัญลักษณ์ของลัทธิเกี่ยวเนื่องกับความอุดมสมบูรณ์

ในยุคสมัยแห่งตำนานอุรังคธาตุ(พุทธศตวรรษที่ 21-23) เป็นช่วงระยะเวลาที่มีการปรับเปลี่ยนคติเรื่องนาคผ่านจารีตการเขียนโดยเฉพาะอย่างยิ่ง วรรณกรรมทางพุทธศาสนาเช่น ตำนานซึ่งมีบทบาทในการสร้างสิทธิธรรมให้แก่ผู้ปกครองอาณาจักรล้านช้างเพื่ออ้างสิทธิเหนือดินแดนแถบลุ่มน้ำโขง ตำนานมักกล่าวอ้างถึงนาคเป็นผู้สร้างเมืองให้กับผู้มีบุญญาธิการมาปกครอง ซึ่งหมายถึงกษัตริย์ล้านช้าง และล่มสลายเมืองเดิมหรือศูนย์กลางอำนาจเดิมที่มีอยู่เมื่อผู้ปกครองมิได้ตั้งอยู่ในธรรม

สิ่งเหล่านี้ถูกถ่ายทอดผ่านวรรณกรรมตำนานทางพุทธศาสนา ซึ่งถือเป็นหนังสือศักดิ์สิทธิ์ และนำมาใช้เทศนา หรือบอกเล่าในงานบุญต่าง ๆนอกจากนี้ ยังปรากฎพิธีกรรมประเพณีบางอย่างใน "ฮีตสิบสอง คองสิบสี่" อันเป็นหลักจารีตปฏิบัติของผู้คนในบริเวณแถบลุ่มน้ำโขง แม้แต่ประเพณีการละเล่น อาทิ ซ่วงเฮือ(แข่งเรือ) และลอยเรือไฟ ก็มีวัตถุประสงค์บูชาพระญานาคสิบห้าตระกูล ที่ปกปักรักษาบ้านเมือง เพื่อให้ชุมชนอยู่อย่างร่มเย็นเป็นสุข ในช่วงยุคสมัยแห่งตำนานอุรังคธาตุ

"นาค"จึงเป็นส่วนหนึ่งของการขยายตัวของล้านช้างแม้ว่าราชอาณาจักรแห่งนี้จะล่มสลายลง แต่คติความเชื่อเรื่องนาคยังดำรงอยู่และหล่อหลอมผู้คนสองฝั่งโขงให้มีความเป็นอันหนึ่งอันเดียวกัน ผ่านทางพิธีกรรมที่ยังปฏิบัติกันอยู่ในรูปลักษณ์ของมุขปาฐะ นิทาน และ ปรัมปราคติต่าง ๆ

สัติยะพันธ์ คชมิตร/กรุงเทพธุรกิจ/จุดประกาย/2547