สภาพสังคมไทย

สภาพของสังคมมีส่วนกำหนดลักษณะความคิดของคนที่อยู่ในสังคมนั้น คนในเมือง และ คนในชนบทจึงมีความคิดต่างกัน โดยปกติสังคมเมืองมีโอกาสเปลี่ยนสภาพได้ก่อนสังคมชนบท และเปลี่ยนได้มากและเร็วกว่า คนในเมืองเป็นผู้รู้ ผู้ปกครอง และชนชั้นนำของสังคม ความคิดความเข้าใจและความรู้เรื่องต่าง ๆ จึงเปลี่ยนไปตามยุคสมัยเมื่อสภาพของสังคมเปลี่ยนไปและมีผลกระทบต่อสังคมชนบทซึ่งปกติเปลี่ยนแปลงช้ากว่าด้วย

สภาพสังคมไทยกับลักษณะความคิดของคนไทย

ข้อมูลเกี่ยวกับความคิดในบางเรื่องของคนไทย ได้มาจากสมัยที่สังคมไทยมีสภาพอย่างหนึ่ง ซึ่งผู้เอาข้อมูลนั้นมาใช้วิเคราะห์รายงานไว้อาจอยู่ในสมัยหนึ่งที่มีสภาพของสังคมต่างไป ความคิดในยุคอดีตอาจสูญไปแล้วในยุคปัจจุบัน หรือถ้ายังมีอยู่ในรูปแบบเดิมก็อาจเปลี่ยนความหมายและหน้าที่ประโยชน์ไปแล้ว อ้างอิงจากข้อมูลส่วนใหญ่ที่มีบันทึก ความคิดของไทยในเรื่องต่าง ๆ เปลี่ยนแปลงไปจากเดิม หลังจากได้รับอิทธิพลของอารยธรรมแบบอุตสาหกรรมจากประเทศมหาอำนาจอาณานิคมตะวันตกในรัชกาลที่ ๔ และ รัชกาลที่ ๕ ของกรุงรัตนโกสินทร์

การติดต่อค้าขายกับประเทศฝรั่งชาวยุโรปในสมัยอยุธยาไม่มีผลเปลี่ยนแปลงความคิดอำนาจของคนไทยมากอย่างในสมัยหลังของกรุงเทพฯ ถึงแม้ในรัชสมัยของพระนารายณ์จะทรงอนุญาตให้บาทหลวงฝรั่งเศสมาเผยแพร่ศาสนา และมีการรับฝรั่งไว้ใช้ในราชการ ก็ไม่ปรากฎหลักฐานว่าความคิดอ่านแบบฝรั่งเข้ามาเปลี่ยนแปลงความคิดของไทย

อาจเป็นได้ว่าความคิดของฝรั่งในสมัยอยุธยามาจากสภาพของสังคมที่ไม่ต่างกันมากนักจากสถาพของสังคมไทย คือ เป็นสังคมเกษตรส่วนใหญ่และมีการปกครองแบบศักดินาพอเทียบเคียงกัน แต่เมื่อถึงสมัยกรุงเทพฯนั้น สังคมของฝรั่งมีสภาพเป็นสังคมอุตสาหกรรมแล้ว และมีอิทธิพลครอบงำบ้านเมืองตะวันออกอย่างกว้างขวางกว่าในยุคก่อน

อิทธิพลอารยธรรมใหม่แบบอุตสาหกรรมของโลกตะวันตก ผลก็คือ คนไทยต้องเรียนรู้และรับความคิดความเข้าใจใหม่ ๆ เข้ามาใช้ปรับปรุงประเทศ ทั้ง ๆ ที่สังคมไทยส่วนใหญ่ยังมีสภาพเป็นสังคมเกษตรแบบศักดินาอยู่ ความคิดอ่านแบบสมัยใหม่ของตะวันตกจึงมาเปลี่ยนแปลงและแทนที่ความคิดแบบเก่าของไทยในหมู่คนจำนวนจำกัด ในระดับชนชั้นนำที่ทำหน้าที่บริหารปกครองซึ่งอยู่ในเมืองใหญ่ก่อน ไม่ได้แผ่ขยายไปครอบคลุมประชาชนทั่วไปในชนบทด้วย แต่ความคิดแบบใหม่ที่เริ่มมีอยู่ในคนจำนวนน้อยชั้นนำที่มีอำนาจบริหารสั่งการได้นั้น เมื่อมีประกาศคำสั่งออกไป ความคิดนั้นก็ออกไปพ้นเมืองหลวงเข้าถึงส่วนภูมิภาคได้ เช่น ผ่านไปในหมู่เจ้าหน้าที่ของรัฐที่ทำหน้าที่ปกครอง และภายหลังเพิ่มหน้าที่ให้บริการแก่ประชาชนด้วย เช่น บริการการศึกษา บริการการแพทย์และสาธารณสุข ด้วย การรักษาพยาบาลแผนใหม่ และคำอธิบายความคิดเรื่องโรคภัย ตามความรู้ของตะวันตก อาจไม่ได้เปลี่ยนแปลงความคิดความเข้าใจของชาวบ้านจากประเพณีเดิมให้มาเข้าใจและอธิบายความเจ็บป่วยด้วยทฤษฎีใหม่จากวิชาการแพทย์ของตะวันตกด้วยเสมอไป เพราะประสบการณ์ชีวิตและสภาพสังคมของเกษตรกรในชนบทยังรักษาลักษณะเดิมตามแบบประเพณีอยู่มาก ถึงแม้จะมีการรับเอาเครื่องมือและวิธีการแบบฝรั่งหลายอย่างมาใช้ในชีวิตของคนชนบทแล้วก็ตาม

การเปลี่ยนแปลงความคิดให้เป็นรูปแบบใหม่จึงต้องอาศัยการเปลี่ยนแปลงประสบการณ์ชีวิต และสภาพของสังคมที่สอดคล้องกันด้วย สังคมเมืองซึ่งตามปกติมีลักษณะแตกต่างจากสังคมชนบทอยู่แล้ว และความคิดอ่านของชาวเมืองจึงมักแตกต่างจากความคิดแบบชนบท เพราะในเมืองมีความแตกต่างทางฐานะและอาชีพของผู้คนได้มาก ความคิดจึงหลากหลายไปตามประเภทของกลุ่มหรือชั้นของสังคม ความคิดและวิธีการใหม่ ๆ ในหมู่ชนชั้นนำที่จะช่วยยืนยันและรักษาสถานภาพที่สูงส่งและแตกต่างไปจากสามัญชน จึงเกิดได้ไม่ยาก ถ้าผู้นำของสังคมพอใจจะรับมาก และถ้าเห็นว่าการเผยแพร่ไปจะให้ประโยชน์ช่วยรักษาหรือเพิ่มพูนอำนาจของผู้ปกครอง ก็จะปลูกฝังความคิดใหม่ให้แพร่กระจายไป เช่น ผู้ปกครองเผยแพร่คติทางพุทธศาสนาที่ช่วยเสริมอำนาจการปกครองของรัฐ ถึงแม้จะไม่สามารถแทนที่ความเชื่อเรื่องผีที่ชาวบ้านยึดถือกันมาก่อนแล้วก็ตาม